Pusula Nedir?

Mıknatıs

Pusula nedir?

Pusula Nedir? Dünyanın manyetik alanının yönüne bağlı olarak ibresi daima sabit doğrultuda kalan yön gösteren, kerteriz alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslı veya cayro ile çalışan seyir aletine pusula denir.

Pusula Ne İşe Yarar?  

Seyrüseferde ve arazi belirlenmesinde, pusula yön bulma için kullanılır.   Pusulalar; manyetik olarak veya bir yıldıza göre yön tayin etme prensipleriyle çalışırlar. İtalyanca “Bussola” kelimesinden Türkçeye girmiştir. Manyetik pusula; Dünyanın manyetik alanına göre yönleri gösteren en eski pusuladır. Pusula kelimesi, manyetik pusula ile eşanlamlıdır.

Pusulanın ibresi ortasından sürtünmesiz iğne yatakla askıya alınmış manyetik metal bir çubuktur. Dünyanın manyetik çizgileri bu metal çubuğu boydan boya geçmek istedikleri için çubuk, manyetik çizgilerin yönünde dönerek durur. Dünya manyetik çizgileri güney kutbundan çıkar, atmosferde bir daire çizip kuzey kutbuna girer. Dünyanın manyetik alanı kutuplarda içe basılı bir elipsoid şeklindedir. Bu manyetik alanın, ergimiş halde bulunan mağmada dolaşan akımlardan oluştuğu düşünülmektedir.

İlkel pusula suda yüzen bir tahta üzerine tutturulmuş mıknatıs taşından meydana gelmiştir. Eski zamanlarda bile pusula bilinirdi. Pusulanın denizcilikte ve çeşitli yerlerde kullanılması ile XII yüzyılda pusulanın gösterdiği yöne göre yönlere isimler verilmiştir.

Pusulada yönler güney yada kuzey kutbundan derece olarak anlatılır. Örneğin kuzeydoğu yönü (kuzey 45° doğu) şeklinde tariflendirilir. 1920 yılından sonra genel olarak alınan bir kararla, yön azimut olarak seçilmiştir. Dereceler kuzey sıfır olarak saat yönünde büyüyen dereceler biçiminde doğu 90°, güney 180°, batı 270° olarak kabul edilmiştir.

“Azimut” bir gök cisminin gözlemciye göre istikâmetinin ufuktaki kuzey veya güney noktasından açısal mesafe olarak ifadesidir.

Açık hava sporları ve kamp yapan kişiler de yön bulmak pusula kullanırlar. Dağcılık kampları ve dağ tırmanışlarında, tatil kamplarında doğada konum belirlemek için pusula oldukça önemlidir. Bazı pusulalar tıpkı bir saat kayış aracılığıyla bileğe takılabilir, bazıları kapaklı ve sağlam bir kutu içinde saklanır, bazılarıda bir kordon ile boyunda taşınabilir. Pusula çeşitleri ve özelliklerine göre pusula fiyatları da değişir.

Pusulanın Tarihçesi

Pusula ile ilgili bilgiler; İlk pusula mıknatıs taşı kullanarak elde edilmiştir. İlk defa denizciler; bir parça mıknatıs taşını bir çöp üstüne koyarak suya bıraktığında, çöpün Dünya’nın manyetik alan çizgileriyle aynı hizaya gelerek, bir ucunun da Kutup Yıldızı’nı gösterdiğini keşfettiler. Diğer bir  keşifte ise mıknatıs taşına uzun süre temas ettirilen demir veya çelik bir iğne de kuzey, güney yönünde hizaya geliyordu.

Pusula 12. yüzyılda Çinli ve Avrupalı denizciler tarafından keşfedilmiştir. Fransa ‘da ise pusuladan 1200’de bahdsedilmeye başlandı. 1207’de, İngiltere, 1213’te İzlanda takip etmiştir. O zamanlar da pusula ilkel bir yapıdaydı.

Pusulayı kim buldu; 1269’da iğneyi bir mile geçiren ve bunu bir yanı saydam kutunun içine yerleştiren Pierre de Maricourt ilk önemli gelişmeyi gerçekleştiren kişidir.

Pusula Yapısı

Pusula imalatı en basit şekli ile, orta kısmından dengeye alınmış mıknatıslı bir çubuk ibreden meydana gelir. İbrenin çevresinde bir de yönlerin derecelerini gösteren bir kadran vardır. Pusulada ibrenin kuzeyi gösteren ucu genellikle boyalı yada karanlıkta da görülebilmesi için fosfor bileşimli maddeyle kaplanır. Modern pusulalar, döner gösterge kadranı biçiminde yapılır. Bir sıvı içinde korunur. Sıvı, sarsıntıları önlemek ve sönümlendirmek görevi yapar. Elmas yataklar kullanılarak sürtünme azaltılır. Pusulalar, kullanma gayesine göre farklıdır.

Genellikle pusulaların kara, gemi ve uçak tipleri mevcuttur. Denizde, gemilerde kullanılan pusulalarda baş-kıç ve sancak-iskele sallanmalarını karşılayan ve pusulanın daima yatay durmasını sağlayan halka düzeni kullanılır. Geminin yönünü bulabilmesi için kullanılan manyetik pusula miyar pusuladır. Uçak pusulalarında ise, yerden yayın yapan radyoda yayın yönünü gösteren başka bir ibre vardır.

Pusula Nasıl Çalışır?

Pusula iğnesi manyetik pusulanın en önemli parçasıdır. Bir manyetik alan içinde bulunan pusula iğnesi serbestçe hareket edecek biçimde pusulanın gövdesine montajı yapılmıştır. Pusula iğnesi serbest kaldığı zaman hep aynı yönü gösterir. Pusula iğnesinin sabit olarak aynı yönü göstermesi dünya üzerinde iğneyi çeken bir kuvvetin varlığından kaynaklanmaktadır. Dünyanın yüzeyi bir ucu kuzeye, öbür ucu güneye uzanan çok büyük bir mıknatısı andırır. Dünyanın manyetikliği, pusula iğnesinin manyetik alanın kuzey kutbuna doğru dönmesinin sebebidir.

Pusula manyetik bir cihaz olduğundan etrafındaki metal cisimlerden mesela çanta askılarının, metal saatlerin, yüzüklerin, cep telefonu, bilgisayar, televizyon gibi manyetik alan yayan aletlerden pusula etkilenebilir ve pusulayı şaşırtabilir. Bundan dolayı pusula bu cisimlerden uzakta kullanılmalıdır.

Pusula Nasıl Kullanılır?

Pusula ile yön bulma için, kerteriz almak gerekir. Kerteriz manyetik kuzey ile hedef arasındaki açıdır. Eğer gidilecek hedefi gösteren bir harita varsa kerteriz almak için harita kullanılır. Bunun için Silva 1-2-3 yöntemi kullanılır.
Haritayı kullanırken; harita yatay bir yüzeye konur. Bulunulan nokta ile gidilecek nokta hayali bir çizgiyle birleştirilir. Pusulanın uzun kenarını, hayali hedef çizgisinin üzerine gidilecek noktayı gösterecek biçimde konur. Pusulanın bileziğini; içindeki çizgiler haritanın düşey çizgileri ile paralel olana kadar çevirilir. Hedef açısı okuma noktasından okunulan açı, kerteriz açısını verir. Açı öğrenildiği için gidilecek yöne rahatlıkla gidilebilir. Pusulayı haritadan kaldırıp ve yere paralel tutulur. Bilezikteki kuzey ile, pusulanın kuzeyi çakışıncaya kadar çevrede döndürülür. Sonra pusulanın hareket yönü gidilecek yönü gösterir.
Harita olmadığında, gidilecek hedef arazide görülebiliyorsa, hedefin kerteriz açısı şu şekilde bulunur. Pusulanın gidilen ok yönü hedefe doğru tutulur. Pusula bileziği, kırmızı ok pusulanın manyetik kırmızı ucu ile çakışana kadar çevirilir. Gidilen ok yönünde okunulan açı değeri kerteriz açıdır.

Pusulanın Özellikleri

• Pusula firmaları, dönebilen mıknatıssal iğne, kuzeyi gösteren ucu kolay görülebilmesi için diğerlerinden değişik (örnek kırmızı) (fosforlu) renkte üretmektedirler.
• İçi sıvıyla dolu olan döner kapsül ve pusula iğnesi vardır. Kapsülün vazifesi pusula iğnesindeki titreşimleri azaltır ve doğru sonucu bulmaya yarar.
• Kapsül etrafındaki bilezik, üstüne 0-360 arasında dereceler işaretlenir.
• Pusula iğnesinin altında yön oku ve yön okuna paralel olan meridyen çizgileri vardır. Bunlar kapsülle beraber dönerler.
• Referans çizgisi ve açı yön oku ve meridyen çizgilerinin olduğu düzlemden okunur.
• Zeminin biçiminin şeffaf ve dikdörtgen olması, döner kapsül altında gidilecek yeri gösteren okun bulunması ve pusulanın kenarının uzunluğu kullanımda kolaylık sağlamaktadır.
• Etrafındaki hesaplama cetvelinde metrik ve inç olarak işaretlenmiş sınırlı cetvelle birim çevirmelerine kolaylık sağlayarak kısa mesafedeki ölçümlerde de kolaylık sağlar.
• Pusula ile yön bulma; sadece kuzey yönü değil, ana ve arayönler de bulunur.

Pusula Nasıl Yapılır?

Pusula yapmak için gerekli olan malzemeler:

Mıknatıs, makas, pipet, dikiş iğnesi, bir kap içerinde su.

Mıknatıs yapılışı; pipeti birer santimlik iki adet parça kesiniz. önce iğne  bir mıknatısa çevrilmelidir.  dikiş iğnesi mıknatısa iyice sürülür, amaç iğnenin manyetik bir özellik kazanmasıdır. Mıknatısı iğneye 15-20 defa aynı yönde sürtülerek mıknatıslanır. Eğer mıknatıs yoksa mıknatıslama işlemi, iğneyi bir yün parçaya sürterek de yapılabilir. İğne mıknatısa sürtülerek manyetik özellik kazandırıldıktan sonra iğneyi alıp kesilen pipet parçasının yan tarafından delerek geçirilir. Diğer kesilen pipet parçasına da aynı işlem yapılır. iğnenin sivri olan ucu ve ip geçirilen kısmı dışarda kalmalıdır. Sonra  pipete geçirilen iğne su yüzeyine bırakılır. Su yüzeyine bırakılan iğne kendi kendine döner.  Sivri olan kısmı kuzeyi, iplik geçirilen kısmı ise güneyi gösterir.

Pusulanın Kullanım Alanları 

Doğada kullanılan ve çalışma prensibine göre modern şekilde düzenlenen pusula çeşitleri vardır.

• Pusulayı önce denizciler seyrüseferde kullanmışlardır.
• Tapu ve kadastro işi ile uğraşan harita teknisyen ve harita mühendisleri
• Koşarak hedef bulma (oryantring) sporu yapan sporcular
• Dağcılık sporu yapan dağcılar
• Madenciler
• Mimarlar
• Ormancılar
• İzciler
• Yelken yarışı yapan yatçılar
• Sivil havacılar
• Askerler (kara, deniz ve hava kuvvetleri)

Pusula Hataları Nelerdir?

Pusula hataları dönme, sapma, değişme ve dönme hatasıdır.

Sapma hatası,

dünya manyetik alanının ekvatordan kuzey kutba ve güney kutba gidildikçe açı ve yoğunluğunun değişmesi ile alakalıdır. Dünya manyetik alan kuvvetinin dik bileşeni ekvatorda sıfır iken kutuplara doğru gidildikçe büyür. Pusula ibresini esas çeviren kuvvet manyetik alanın yatay bileşeni olduğundan kutuplara doğru zayıflayan bu yatay bileşke kuvveti, ibrenin tam kutbu göstermesine yeterli değildir. Pusula ibresinin enlemlere göre kutupları gösterirken yaptığı hataya sapma adı verilir. Her şehrin enlem  derecesine göre sapma açısı mevcuttur.

Değişme hatası,

pusulanın olduğu yerde fazla miktarda demir kısımların olması ya da elektrik akımı taşıyan kabloların olmasından meydana gelir. Dünya manyetik alanı, akım taşıyan kablolar ve demir kütlelerden etkilendiğinden pusula gerçek yönü göstermez. Bu hata, pusulanın yanına konulan tashih mıknatıs çubuklarıyla giderilir.

Dönme hatası,

pusulanın ani hareketlerle ibresinin dünya manyetik alanı yatay bileşkesinin etkisinden kurtularak dönmesi ile meydana gelir. Uçak ve gemi gibi sallanma ve ivme özelliği taşıyan araçlarda dönme hatası çoktur. Bu hatayı jiroskop pusula kullanılarak önlemek mümkündür. Modern pusula imalatı jiroskoplu yapılmaktadır.

Jiroskoplu pusulada sürtünmesiz iki elmas yatak arasında yüksek devirle dönen bir endüvi bulunur. Endüvi iki adet halkanın arasında dengeli bir biçimde askıya alınmıştır. Halkalar birbirine dik iki eksen çevresinde dönerler. Halkalarının dönme eksenleri birbirine dik ve endüvi ağırlık merkezinde kesişirler. Halkalar her yöndeki sallanmanın endüviye ulaşmasını önleme görevi yapar. Endüvi yüksek devirle döner iken, endüvi korumasına dışarıdan gelen hiçbir kuvvetle dönüş düzlemi değiştirilmez, bu durumda dönüş ekseni sabit bir noktayı gösterir. Buna jiroskobun atalet prensibi adı verilir. Dönüş eksenini değiştirmek için endüviye doğrudan doğruya kuvvet uygulanmalıdır. Endüvi dönüş ekseni, uygulanan kuvvete dik doğrultuda harekete geçer. Jiroskobun bu özelliğine, jiroskop yön sakınımı denir. Jiroskobun (yön sakınımı prensibinden) yararlanılarak her enlem için endüvi yönü hassas bir biçimde kuzeyi gösterecek şekilde ayarlanır.

Jiroskop pusula ile pusula arasındaki fark, pusula dünya manyetik kutbunu, jiroskop pusula ise ideal kuzey olarak kabul edilen ve coğrafik kutbu göstermesidir. İki kutbun   arasında belirli bir açı vardır.

Pusula Tanımları

Falso Pusula; Gerekli düzeltmeleri yapılmamış hatalı yön gösteren pusulaya denir.

Sağır Pusula; Geminin yön değiştirmelerinden etkilenmeyen devamlı olarak geminin rota tuttuğu yönü gösteren pusuladır.

Pusula Dolabı; içinde pusula, mıknatıslı çubuklar  ve pusulayı aydınlatan lambalar olan camlı silindir şeklinde kutudur.

Sözlükte “Pusula Ne Demek” Anlamı

• Üzerinde kuzey-güney doğrultusunu gösteren bir mıknatıs iğnesi bulunan ve yön bulma için kullanılan kadranlı cihaz.
• Küçük bir kağıda yazılmış kısa mektup, tezkere
• Üzerinde alacak hesabı yazılmış kağıt.